سرزمین فروشی نام دیگر برداشت از رودخانه؛ سازمان محیط زیست مداخله نمی کند! - وبلاگ دریا

به گزارش وبلاگ دریا، اخیراً فیلمی به وسیله یکی از شهروندان در فضای مجازی منتشر شده بود که نشان می داد بستر رودخانه ها بار دیگر قربانی جراحات ناشی از چنگال آهنین ماشین آلاتی شده اند که با پنجه زدن در خاک در پی برداشت شن و ماسه هستند.

به گزارش خبرآنلاین، به لطف اطلاع رسانی ها و واکنش فعالان محیط زیست، چندی بعد از انتشار این فیلم، پیمانکاران به همراه تجهیزات محل را ترک کردند. متأسفانه طی این مدت بیش از 1500 کامیون، بار مخلوط از این محل خارج شده که تعیین نیست عایدی حاصل از آن به جیب چه گروهی رفته است.

برداشت گسترده از رودخانه ماشلک

این فیلم با شرح برداشت رودخانه ماشلک در منطقه حفاظت شده البرز مرکزی انتشار یافته بود. این برداشت ها معمولاً قابل استفاده در صنعت ساخت وساز هستند و به علت قیمت پایینی که دارند، اغلب با هدف به کارگیری در امور ساختمان سازی و مصارف متعدد در این حوزه برداشت می شوند. اما باید توجه داشت که مسئله برداشت های رودخانه ای یک آسیب جبران ناپذیر بر محیط زیست است.

صادق جمالی، پژوهشگر حقوق آب و محیط زیست، در گفت وگو با خبرآنلاین از چگونگی آغاز روند برداشت های رودخانه ای می گوید: مجوزهای برداشت از رودخانه ها، به نوعی در اختیار وزارت صنعت، معدن و تجارت است ولی تصمیم نهایی در رابطه با امور مربوطه، وابسته به وزارت نیروست. از حدود هفت یا هشت سال قبل، بحث سندزنی رودخانه ها، که به نحوی یک کار بی منطق و فاقد توجیه است، آغاز شد. در همان زمان اخطارهای لازم داده و گفته شد که وزارت نیرو با این سندزنی ها در پی حقوق عمومی نیست و بیشتر در پی کسب منافع است؛ از آن موقع، بخش زیادی از رودخانه ها به بهانه های واهی همانند لایروبی یا جلوگیری از خسارت ناشی از سیل، در اختیار پیمانکارها قرار گرفته و منبع عایدیی برای وزارت نیرو به شمار می آیند.

جمالی می گوید: از همان زمان ما به طور گسترده شاهد تخریب های وسیع در حوضه رودخانه ها در نقاط مختلف کشور و آثار مخرب آن هستیم؛ تخریب هایی که قطعاً تبعات جبران نانشدنی و سنگینی خواهند داشت؛ چرا که این قبیل اقدامات بدون نظارت و مطالعه کافی (از لحاظ هیدرولوژیکی) صورت می گیرند. اگر تحت این شرایط، سیلابی در این منطقه ها رخ دهد، خساراتِ وارده هم متوجه پایین دست و هم بالادست رودخانه خواهد شد.

سرزمین فروشی، نام دیگر عملیات برداشت از رودخانه ها

عباس محمدی، مدیر انجمن دیده بان کوهستان و کنشگر محیط زیست، نارضایتی خود از پدیده برداشت های رودخانه ای را ابراز داشته و می گوید: ما در امتداد تمام رودخانه ها و حتی کوهستان های کشور با پدیده برداشت مصالح که از آن با عنوان معدن کاری یاد می گردد، روبرو هستیم؛ ولی این عمل در واقعیت امر، معدن کاری نیست و من نام آن را سرزمین فروشی می گذارم.

او وجود شن و ماسه در رودخانه را امری ضروری می داند و با اشاره به اینکه خاک و شن موجود در رودخانه به نوعی تقویت نماینده بستر آن هستند، می گوید: سرپرستان و مدیران این عملیات، بدون اعتنا به اینکه رودخانه یک اکوسیستم زنده و نیازمند این مصالح است، دست به برداشت آن می زنند. آن ها این منطقه ها را به عنوان معدن شن و ماسه می شناسند و خیال می نمایند که برداشت این شن و ماسه ها یک فعالیت عادی است و هیچ عواقبی در بر ندارد.

کسب منافع، علت اصلی این برداشت ها

صادق جمالی با بیان اینکه هدف از این برداشت ها کسب منافع است، می گوید: گروهی که این عمل را انجام می دهند، به نوعی یک مجموعه مشاور و پیمانکارهایی هستند که علی الظاهر با وزارت نیرو در ارتباط نیستند و جزو بخش خصوصی محسوب می شوند؛ ولی بسیاری از سهامداران این مجموعه به طور غیرمستقیم، از اعضا و کارکنان وزارت نیرو هستند. متأسفانه نگاه بهره برداری از منابع، چه معادن و چه رودخانه ها، در دستگاه های اجرایی کشور ما حاکم است و کارکنان و مدیران این دستگاه ها به وسیله این منابع به نحوی درصدد کسب منافع شخصی و سازمانی خود هستند و تنها چیزی که در این میان اهمیتی ندارد، سلامت محیط زیست و حفظ منابعی است که متعلق به همه مردم است.

رودخواری؛ این بار درجنوب غرب استان تهران

محمدی، علاوه بر کسب عایدی، علت این برداشت ها را سوءمدیریت مسئولان مربوطه دانسته و عنوان می نماید: برداشت مصالح از رودخانه ها پدیده ای است که متأسفانه در نقاط مختلف کشور بارها شاهد آن بوده ایم و به نظر می رسد که کمبود منابع عایدیی و سوءمدیریت در حوزه منابع طبیعی سبب شده هرچیزی که برای دولت قابلیت کسب و تبدیل به ارز را داشته باشد، طعمه این دخل و تصرفات گردد؛ که هم عایدی و اشتغالی برای پیمانکاران و هم سودی برای خود دولت باشد.

او این جریان را شیوه ای غلط می داند و می گوید: عایدیزایی اینطور است که از سرمایه موجود، یک ارزش اضافه ای فراوری کنیم؛ اما در این برداشت ها می بینیم رفتار مدیران به گونه ای است که خودِ سرمایه را به فروش گذاشته اند.

چرا شن و ماسه های رودخانه ای نباید برداشت شوند؟

رودخانه یک موجود زنده است؛ شیب رودخانه، دمای آن و حتی مواد و املاحی که در دل یک رودخانه وجود دارند، باید در سطح معینی باشند تا اکوسیستمی که در گذر زمان و طی هزاران سال شکل گرفته، بتواند به حیات خود ادامه دهد. در صورت بی توجهی به این موارد، ممکن است این عوامل یک به یک از بین بروند و در نهایت سبب نابودی یک اکوسیستم طبیعی، که مجموعه ای از پرندگان، جانوران و پوشش های گیاهی متنوع در حول رودخانه است، شوند یا دست کم تغییرات شدیدی در آن ایجاد نمایند.

محمدی در این خصوص، با اشاره به این موضوع که سلامت رودخانه وابسته به سلامت بستر آن است، می گوید: باید توجه داشت که این قبیل اقدامات، کل اکوسیستم رودخانه را به هم می ریزد. افزون بر آن، این بستر یک منبع مهم برای تأمین آب شهری است و آلودگی های ناشی از این برداشت های شن و ماسه نه تنها از لحاظ زیست محیطی بلکه از لحاظ سلامتی هم مسائل عدیده ای را با خود به همراه دارد و منجر به آلودگی آب می گردد.

سازمان محیط زیست نقش تأثیرگذاری ندارد

مشکل از جایی پررنگ می گردد که وزارت نیرو سند مالکیت این منابع را به نام خود می زند و چون حقوق مالکانه آن بستر را در اختیار می گیرد، عملاً اگر سازمان محیط زیست هم بخواهد اقدامی انجام بدهد، نمی تواند در محاکم حقوقی پیروز عمل کند؛ چرا که در این صورت وزارت نیرو مدعی می گردد که به واسطه در اختیار داشتن سند مالکیت، حق هرگونه دخل و تصرف در این حوزه را دارد.

جمالی در این باره اظهار می نماید: شاید سازمان محیط زیست با استفاده از قوانینی که در این میان مطرح است، بتواند در زمینه رسیدگی به آلودگی های پیش آمده در پی این بهره برداری ها مؤثر عمل کند؛ که این موضوع هم تاحدودی پیچیده و سخت است و من به شخصه تا به امروز در چنین مواردی، مداخله ای از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست ندیده ام. تا پیش از صدور اسناد مالکیت، اگر هم کسی می توانست از لحاظ حقوقی قادر به انجام کار مفیدی باشد، با وجود این اسناد دیگر این کار میسر نخواهد بود چرا که مالکیت این منابع عملاً در دست وزارت نیرو است.

نابودی اکوسیستم رودخانه در اثر ادامه بهره برداری بی رویه

رودخانه ها به عنوان شریان های محیط زیست به شمار می آیند که بخش های مختلف طبیعت اعم از کوه ها و جنگل ها را به هم پیوند می دهند و به نوعی خط اتصال تنوع زیستی هستند؛ از سرشاخه ها که همان کوهستان ها هستند، گرفته تا منطقه ها پایین دست مانند مرداب ها و باتلاق ها. وقتی تغییر و دستکاری در مسیر این جریان صورت گیرد، موجب قطع این خط اتصال می گردد. در پی این اتفاق، جریان طبیعی مختل می گردد و با تخریبی که در این محل اتفاق می افتد، ممکن است تنوع زیستی به مرور زمان در یک حوضه از بین برود. این تغییرات به نوعی باعث آلودگی جریان داخلی رودخانه و نابودی تنوع زیستی موجود در رودخانه می گردد.

برداشت بی رویه و غیرمجاز شن و ماسه نیز سبب تخریب پوشش های گیاهی و جانوری، به هم خوردن بستر رودخانه و حتی زمین های اطراف آن می گردد. علاوه بر این، خطر بروز سیل و افزایش خسارات ناشی از آن را با خود به همراه دارد.

جمالی، افزایش و تشدید خسارات در زمان وقوع سیلاب، چه در بالادست و چه پایین دست را در زمره تبعات ناشی از برداشت های رودخانه ای دسته بندی می نماید و می گوید که در اثر افزایش بار رسوبی، قدرت تخریب سیلاب افزایش پیدا می نماید؛ وقتی بستر طبیعی تغییر کرد، ماشین آلات متعدد در آنجا آغاز به کار کردند و چسبندگی موجود در لایه های بستر را از بین بردند، ممکن است این شن و ماسه ها حتی با یک سیلاب خیلی ضعیف، از جا کنده شوند و بار رسوبی را سنگین نموده و در نهایت خسارات را مضاعف نمایند.

او خاطرنشان می نماید: چندین سال پیش و در زمانی که بحث سندزنی رودخانه ها پیش آمد، این اتفاقات قابل پیش بینی بود؛ که رودخانه های کشور، متعاقب سندزنی وزارت نیرو تبدیل به کارخانه های تأمین مصالح ساختمانی خواهد شد و امروز شاهد تحقق این پیش بینی هستیم.

محمدی، مهم ترین آسیب این برداشت ها را برهم زدن شرایط طبیعی رودخانه ها می داند. این فعال محیط زیست در رابطه با آسیب های ناشی از بهره برداری از رودخانه ها می گوید: رودخانه اکوسیستمی است که طی سالیان متمادی به یک تثبیت نسبی رسیده است و هنگامی که دستکاری هایی در این اکوسیستم صورت می گیرد، امکان دارد پوشش های گیاهی موجود در داخل و اطراف رودخانه، گونه های جانوری و آبزیان داخل رودخانه و حتی انواع مختلف شن و ماسه ها از بین بروند؛ که در این شرایط رودخانه از حالت زنده خود خارج شده و به یک نهر آب یا مجرایی تبدیل می گردد که صرفاً جریان آب را در دل خود دارد.

نکته دیگر این است که در اثر این برداشت ها، ثبات درّه مختل شده و خاک آن دچار فرسایش می گردد. در کشور ما به علت چرای بی رویه دام ها، از بین رفتن پوشش های گیاهی و دیگر موارد، فرسایش خاک بسیار شدید است؛ حال شما تصور کنید برداشت شن و ماسه هم به این روند افزوده گردد، که این عمل مساوی است با تشدید و چندبرابر شدن فرسایش.

او با تأکید بر اینکه برداشت مصالح از رودخانه ها سبب به هم خوردن جریان طبیعی رودخانه می گردد، می گوید: این عوامل هم اثر درازمدت اکولوژیک دارند و هم اثر کوتاه مدت در فرسایش و ناامن شدن جاده ها؛ همانطور که در پی وقوع سیل می بینیم که جاده ها و سکونتگاه ها قربانی اصلی حادثه هستند. این مسئله به علت این است که رودخانه پس از برداشت مصالح دارای شرایط طبیعی نیست و همین عامل بر شدت و خسارات ناشی از سیل می افزاید.