همۀ گزینه ها روی میز است، اما برترین گزینه کدام است؟ - وبلاگ دریا

به گزارش وبلاگ دریا، لری تمکین در مقاله ای در ایان نوشت: بعضی والدین به بچه هایشان تاکید می نمایند که در هرآنچه انجام می دهند برترین باشند. به آن ها فشار می آورند که برترین ورزشکار، برترین متفکر، برترین موزیسین و همین طور تا آخر برترینِ هر چیز دیگری باشند. بعضی دیگر از والدین فرزندانشان را بر آن می دارند که دنبال چیزی بروند که در آن برترین هستند؛ چه آن چیز ورزش باشد، چه تحصیل چه موسیقی. بعضی والدین به بچه هایشان فشار می آورند که تا حد ممکن کوشش نمایند.

در عین حال برخی دیگر هستند که همۀ کوشششان را می نمایند تا به بچه هایشان برای برترین بودن یا حتی کوشش برای برترین بودن فشار وارد ننمایند، چرا که نگران آسیب های روحیِ چنین فشاری هستند. به هر روی بیشتر والدین عاشق بچه هایشان هستند و فارغ از شیوه ای که انتخاب می نمایند، بیشترین کوشششان را برای آن ها صرف می نمایند. در نهایت بیشتریت قریب به اتفاق والدین از ته دل برترین ها را برای فرزندانشان می خواهند؛ فقط برداشت آن ها از ملزومات این برترین ها فرق دارد.

بیشتر والدین با پیگیری آنچه برای فرزندانشان برترین است، ناخواسته درگیر برداشت غالب از عقلانیت فردی می شوند؛ برداشتی که حداقل در غرب از زمان یونانی ها حکمفرماست. طبق این برداشت، عقلایی بودن یعنی اقدام فرد در جهت حدبیشترسازی کیفیت زندگی اش در طول زندگی. این به آن معنی است که یک عامل عقلایی گزینه هایی را انتخاب می نماید که تا حد ممکن زندگی اش را، به مثابه یک مجموعه، بهتر کند. شعار تبلیغاتی ارتش ایالات متحده، یعنی همۀ آن چیزی باش که می توانی باشی، نمایی دقیق از معنای عقلایی بودنِ یک عامل است.

برداشت استاندارد عقلانیت، دو فرض بنیادی را در خود جای داده است. اول این که برای هر زندگی یک برترین راه متصور هست. فرض دوم فنی تر از قبلی است: من نام آن را اصل انتقال پذیریِ بهتر از می گذارم. بر اساس این اصل بین هر سه گزینه، اگر گزینه اول بهتر از دومی باشد، و دومی بهتر از سومی، گزینه اول می بایست بهتر از گزینه سوم باشد.

اصل انتقال پذیریِ بهتر از انتخاب برترین گزینه از میان یک مجموعه متناهی از گزینه ها را میسر می نماید. گزینه ها را دوتا دوتا مقایسه کنید. اگر اولی بهتر است، دومی را کنار بگذارید. سپس سومی را با اولی مقایسه کنید. اگر سومی بهتر است، اولی را کنار بگذارید. همین طور جلو بروید و از میان هر دو گزینه برترین را انتخاب کنید. بر این اساس، اگر اصل انتقال پذیریِ بهتر از درست باشد، می توانیم از میان مجموعه ای متناهی از n گزینه، با استفاده از n-1 مقایسۀ دوتایی، برترین گزینه را انتخاب کنیم.

بسیاری فرض اول را به یکی از چهار شیوه ای که در ادامه می آید به چالش کشیده اند. عده ای بیان داشته اند که ممکن است برخی گزینه ها به یک مقدار خوب باشند، و به این ترتیب یک گزینۀ مشخصِ برترین وجود نداشته باشد. برخی دیگر گفته اند که ممکن است تعدادی از گزینه ها فقط تاحدی قابل مقایسه بوده یا هم ارز باشند. از این منظر ممکن است دو گزینه، مثل نبوغ اینشتن و نبوغ موتزارت یا یک شغل حقوقی و یک شغل آکادمیک، در یک محدوده جای بگیرند، بدون این که یکی بهتر از دیگری یا به یک مقدار خوب باشند.

در عین حال برخی دیگر هم بیان داشته اند که در برخی مواردِ نادر ممکن است دو گزینه کاملاً غیرقابل مقایسه باشند؛ و در نهایت عده ای دیگر متذکر شده اند که میان تعداد نامتناهی از گزینه ها، ممکن است نتوان هیچ برترینی را مشخص کرد، همان طور که در سری نامتناهی ...1.2.3.4 نمی توان عظیم ترین عدد را مشخص کرد.

هواداران برداشت استاندارد از عقلانیت می توانند به راحتی دیدگاهشان را برای پاسخگویی به این نگرانی ها تعدیل نمایند. آن ها می توانند بگویند که اگر دو گزینه به یک مقدار خوب، یا از اساس غیرقابل مقایسه، یا تاحدی قابل مقایسه باشند، دیگر علت موجهی برای انتخاب یکی در مقابل دیگری وجود ندارد، و به این ترتیب می توانیم به شکل عقلایی هر کدام را که خواستیم انتخاب کنیم.

آن ها بعلاوه می توانند اضافه نمایند که ما موجوداتی متناهی هستیم که معمولاً می بایست از مجموعه ای متناهی از گزینه ها دست به انتخاب بزنیم، و در همۀ چنین مواردی هر عامل می تواند هر گزینه ای را انتخاب کند به شرط آنکه هیچ گزینۀ موجودی بهتر از آن وجود نداشته باشد. به این ترتیب بر اساس این دیدگاهِ اصلاح شده، حتی اگر یک گزینۀ مشخصِ برترین وجود نداشته باشد، عقلانیت می تواند ما را به شکلی هدایت کند که هیچگاه گزینۀ بدتر را در حضور گزینۀ بهتر انتخاب نکنیم.

فرض بنیادی دوم در بخش عظیمی از تاریخ بشریت به چالش کشیده نشده است. بیشتر فلاسفه، اقتصاددانان و دیگر افراد، به واسطۀ معنای واژه های بهتر از و یا بر اساس آنچه منطق حکم می نماید، چنین فرض نموده اند که اصل انتقال پذیریِ بهتر از می بایست درست باشد. حقیقت این است که بیشتر این افراد فرض نموده اند که همۀ روابط تفضیلیِ -تر از می بایست انتقال پذیر باشند؛ و در واقع هم بیشتر این روابط این چنین اند. مثلاً اگر احمد از اِلسا بلندقدتر (یا سریع تر، یا سنگین تر) باشد و السا از کیپِنگ بلندقدتر (یا سریع تر، یا سنگین تر) باشد، در واقع احمد هم باید از کیپنگ بلندقدتر (یا سریع تر، یا سنگین تر) باشد. اما فرض بنیادی دوم درباره عقلانیت می تواند به اشتباهاتی عمیق منجر گردد.

اینکه احمد چقدر بلندقد است (با معیار های مشخص) تنها به حقایق درونی درباره احمد بستگی دارد؛ و این حقایق درونی بسته به اینکه احمد از نظر قد با چه کسی مقایسه گردد تغییر نخواهد نمود. احمد نسبت به موش ها بلندقدتر و نسبت به زرافه ها کوتاه قدتر است. عواملی که برای مشخص قد یک نفر استفاده می کنیم، و شیوه استفاده ما از آن عوامل برای مشخص کردن بلندقدتر بودن یا نبودن یک نفر نسبت به دیگران، هیچ گاه تغییر نمی نماید. به همین علت است که بلندتر از یک رابطۀ انتقال پذیر است.

از آنجا که عوامل مربوط به مقایسه احمد و السا از نظر قد دقیقاً همان عوامل مقایسۀ قدِ السا با کیپنگ و احمد با کیپنگ است، می توان مطمئن بود که بر طبق این عوامل ثابت، اگر احمد از السا بلندقدتر باشد و السا از کیپنگ، پس احمد هم بلندقدتر از کیپنگ است.

اما بهتر از حکایت متفاوتی دارد. معمولاً عواملِ مرتبط در مقایسۀ دو پیامد بسته به اینکه چه گزینه هایی با هم مقایسه می شوند فرق دارد؛ بنابراین ممکن است بر طبق همۀ عوامل مشخص نمایندۀ مقایسۀ اول پیامد الف بهتر از پیامد ب باشد، و همین طور بر طبق عوامل مشخص نمایندۀ مقایسۀ دوم هم پیامد ب بهتر از پیامد ج باشد، اما در نهایت و در مقایسۀ سوم الف بهتر از ج نباشد، چرا که شاید عوامل مشخص نماینده در مقایسۀ اول و سوم متفاوت از عواملی باشد که در یک یا دو مقایسۀ قبلی به کار رفته است.

بگذارید یک مثال از دنیای اطرفمان بزنیم. در ایالات متحده بسیاری قائل به تبعیضِ مثبت به شکلی هستند که در ادامه می آید. بسیاری باور دارند که برای برخی صندلی های شغلی سیاه پوستان باید نسبت به سفیدپوستان ارجحیت داشته باشند. توجیه این دیدگاه به روابط تاریخی خاصی مربوط است که میان سیاه پوستان و سفیدپوستان آمریکا وجود داشته است که از آن جمله می توان به تاریخ برده داری، اعدام های بدون محاکمه، قوانین جیم کراو و ... اشاره نمود.

توجه داشته باشید که بر اساس این دیدگاه علتی ندارد مکزیکی-آمریکایی ها را به سفیدپوستان یا سیاه پوستان را به مکزیکی-آمریکایی ها ترجیح دهیم؛ بیان سادۀ علتش هم این خواهد بود که مکزیکی-آمریکایی ها به وسیله سفیدپوستان به بردگی گرفته نشده اند و مکزیکی-آمریکایی ها هم هیچگاه سیاه پوستان را به بردگی نگرفته اند.

از این منظر سه نامزد برای شغل مورد نظر خواهیم داشت: آقای سفیدپوست، آقای مکزیکی-آمریکایی، و آقای سیاه پوست. حال با این فرض که همه چیز را مدنظر قرار داده ایم (یعنی برای هر مقایسۀ دو به دو همۀ عوامل مرتبط را به حساب آورده ایم) به این نتیجه می رسیم که استخدام آقای سفیدپوست بهتر است از آقای مکزیکی-آمریکایی، و استخدام آقای مکزیکی آمریکایی بهتر از استخدام آقای سیاه پوست است، و با این همه طبق آنچه قبلاً گفته شد استخدام آقای سیاه پوست بهتر از استخدام آقای سفیدپوست است.

در اینجا اصل انتقال پذیریِ بهتر از نقض شده است و علت این نقض آنچنان که در بالا ذکر شد این است که عوامل مشخص نمایندۀ مقبولیت آقای سفیدپوست برای آن صندلی، بسته به اینکه طرف مقابل آقای سیاه پوست است یا آقای مکزیکی-آمریکایی، حداقل تا حدی فرق دارد.

به مثال دوم توجه کنید. سازمان بهداشت جهانی، مانند بسیاری از دیگر سازمان های بهداشتی ملی و بین المللی، برای انتخاب بین سیاست های بهداشتی از رویکرد اثرگذاری هزینه استفاده می نماید. اساساً این رویکرد به معنای استفاده حدبیشتری از بودجه موجود و مصرف منابع محدود آن هاست. این کار احتیاجمند سبک سنگین کردن و گرفتن تصمیماتی مهم بین کیفیت و کمیت است. مثلاً اگر بتوانند بیماری بسیار سختی را که عده نسبتاً کمی را به خود درگیر نموده درمان نمایند، یا بیماری خفیف تری که دو برابرِ آن جمعیت را مبتلا نموده، دومی را انتخاب خواهند کرد. با این حال این شیوه از سبک سنگین کردن، بین کیفیت و کمیت، تنها برای برخی از موارد پذیرفتنی است.

اگر تفاوت شدت آن دو بیماری بسیار زیاد باشد، سازمان بهداشت جهانی بیماری سخت تر را انتخاب خواهد نمود، هر قدر هم که تعداد افراد مبتلا به بیماری خفیف تر زیاد باشد. طبیعتاً کار سازمان بهداشت جهانی این نیست که از خارش ها یا سردرد های خفیف و گذرا جلوگیری کند، هر قدر هم تعداد افراد مبتلا به آن زیاد باشد.

اما این ترکیب از دیدگاه های پذیرفتنی با اصل انتقال پذیری بهتر از سازگار نیست، زیرا شاید بیماری های متعددی در آنجا وجود داشته باشد. مثلاً بیماری اول بسیار سخت بوده، اما فقط چند هزار نفر را مبتلا می نماید، بیماری دوم کمتر سخت بوده، اما تعداد بیشتری را درگیر می نماید، و سومی هم باز شدت کمتری دارد، اما نسبت به دومی تعداد بیشتری را مبتلا می نماید. بر اساس برهان اثرگذاریِ هزینه که در چنین مقایسه هایی به نظر قابل قبول می رسد، درمان بیماری دوم بهتر از درمان اولی، درمان سومی از بهتر از دومی و همین طور تا پایان خواهد بود.

این قضاوت های دوتایی در کنار اصل انتقال پذیری بهتر از، بیانگر آن خواهد بود که درمان آخری بهتر از اولی خواهد بود. اما تقریباً هیچکس به چنین چیزی اعتقاد ندارد. درمان بیماری اول به وضوح بهتر از بیماری آخر به نظر می رسد. در اینجا عواملی که برای مقایسۀ بیماری های مجاور در این طیف مورد نظر قرار می دهیم (که باعث می گردد بتوانیم تناسب میان کیفیت و کمیت را سبک سنگین کنیم)، متفاوت از عواملی است که باید برای مقایسۀ بیماری های دو سر این طیف به کار بگیریم. در این شرایط دیگر تناسب بندی میان کیفیت و کمیت مجاز نخواهد بود.

توجه کنید که در اینجا هیچ برترین گزینه ای وجود ندارد که سازمان بهداشت جهانی بخواهد انتخابش کند. بدتر از آن، هر گزینه ای را که انتخاب نمایند، گزینه ای وجود دارد که به نظر کاملاً بهتر می آید. زمانی که از یکی از مسئولان این قِسم تصمیم گیری ها در سازمان بهداشت جهانی پرسیدم چطور از چنین تنگنایی عبور می نماید، خیلی کوتاه و صریح پاسخ داد: از زیرش در میریم. او به خوبی می دانست که سازمان متبوعش برای تصمیم گیری اصولاً از یک شیوۀ استدلالی مشخص پیروی می نماید، اما در این مورد این استدلال ناگزیر به نتیجه ای ختم می شد که نه می توانستند و نه می بایست از آن پیروی می کردند.

اندازه پیشمانی افراد از خرید یک کالا درست بعد از خریدِ آن، و تمایل به کالای دیگری که می توانستند بخرند، شگفت آور است. این واکنش رایج معمولاً به کاستی های روانشناختی فرد نسبت داده می گردد؛ و خب معمولاً هم این چنین است. اما شرح دیگری هم برای اندازه شیوع پشیمانی خریداران از خرید وجود دارد. شاید علتش این باشد که معمولاً با مجموعه ای از گزینه ها روبروییم که اصل انتقال پذیریِ بهتر از برایشان کارگر نیست. یعنی اولی از دومی بهتر است، دومی از سومی، سومی از چهارمی، و همین طور تا آخر، اما در نهایت گزینه آخر از گزینه اول بهتر است.

در این شرایط نمونۀ چیزی را خواهیم داشت که اقتصاددانان آن را چرخه می نامند. در چنین شرایطی عامل عقلایی علت مناسبی برای ترجیح دومی به اولی خواهد داشت (چون روی هم رفته بهتر از دومی است)، همین طور علت مناسبی برای ترجیح سومی به دومی، و همین طور تا آخر علت مناسبی برای ترجیح بعدی بع قبلی خواهد داشت. در نهایت او علت مناسبی برای ترجیح اولی به آخری خواهد داشت.

در این شرایط هیچ برترین گزینه ای وجود نخواهد داشت. بدتر از آن اینکه می توان مطمئن بود هر گزینه ای که فرد انتخاب کند، گزینه موجود دیگری وجود دارد که از آن بهتر بوده است. در این شرایط طبیعی است که افراد دچار پدیده پشیمانی خریدار شوند، زیرا وقتی به خانه می آیند و خریدشان را با گزینۀ دیگری مقایسه می نمایند که می توانستند بخرند، به درستی به این نتیجه می رسند که انتخاب بدتری داشته اند.

روش طعمه گذاری را در نظر بگیرد. در این روش به این صورت عمل می گردد: یک فروشگاه کالایی را با قیمتی بسیار نازل تبلیغ می نماید. خریدار برای خرید آن کالا اقدام می نماید، اما آن کالا دیگر در فروشگاه موجود نیست (شاید هیچ وقت هم نبوده). سپس کالایی دیگر، ممتازتر و گران تر به مشتری ارائه می گردد. او که برای خرید کالایی مشابه به آنجا رفته، دوست ندارد دست خالی به خانه برگردد، و شاید در پایان با کالایی به خانه برود که ممتازتر و البته به مراتب گران تر از آن کالای اولی باشد. در این شرایط بیشتر افراد احساس خواهند کرد که اقدام فروشنده غیراخلاقی بوده و سر خریدار کلاه رفته است.

شکل دیگری از این طعمه گذاری هم می تواند به همین مقدار مفید باشد. یک فروشگاه کالایی (مثلاً یک ماشین) را با قیمتی بسیار نازل تبلیغ می نماید. زمانی که مشتری به آنجا می رود، ماشین با قیمت تبلیغ شده موجود است. اما فروشنده متذکر می گردد که این ماشین از مدل دیگری که کنارش واقع شده است از جهات بسیاری پایین تر است، تازه قیمت آن ماشین که امکانات بسیار بیشتری هم دارد خیلی بیشتر نیست.

شاید مشتری هم موافق باشد که گزینه های بیشتر ارزش قیمت بیشتر را دارند، و تصمیم به خرید ماشین ممتازتر بگیرد. اینجاست که می توان ماشین سوم را نشان مشتری داد، که اگرچه قیمتش از ماشین دوم خیلی بیشتر نیست، امکانات بیشتری از آن دارد. شاید مشتری هم موافق باشد که گزینه های بیشتر ارزش قیمت بیشتر را دارند، و باز هم تصمیم به خرید ماشین ممتازتر بگیرد.

در نهایت شاید آن مشتری راستا خانه را با ماشینی پیش بگیرد که بسیار مجهزتر از چیزی است که احتیاج داشته یا می خواسته، و ممکن است به این خاطر که خام وسوسه های فروشنده شده احساس حماقت کند. احتمالاً زمانی که به خانه می رسد با خودش فکر کند که آن مدل مقرون به صرفه تر و کم امکانات تر که از ابتدا می خواسته بهتر بوده است. شاید هم واقعاً حق با او باشد.

این پدیده بی نهایت رایج است. معمولاًزمانی که این پدیده اتفاق می افتد، خریدار احساس حماقت یا دورخوردن می نماید. ممکن است او این رفتار را در چارچوب اِیکرزیا (ضعف اراده) شرح دهد؛ او نتوانسته در برابر آن همه زرق و برق اضافی مقاومت کند. تحلیل اقتصاددانان از این موضوع تند و تیزتر است.

بر اساس فرض بنیادی دوم نهفته در برداشت استانداراد از عقلانیت، یعنی اصل انتقال پذیری بهتر از، این فرد کاملاً غیرعقلایی است، چرا که ماشین دوم را به اولی ترجیح می دهد، و سومی را به دومی، با این وجود، قضاوت نهایی اش مشخص می نماید که ماشین اول را هم به سومی ترجیح می دهد. در نهایت همه هم موافقند که فروشندگانی که به اینگونه اقدامات دست می زنند، غیراخلاقی عمل نموده، و از ضعف و/یا غیرعقلایی بودن افراد سوء استفاده می نمایند.

اما آن طور که دیدیم، امکان دیگری هم وجود دارد. شاید اصل انتقال پذیری بهتر از اساساً درست نباشد. شاید خریدار ماشین دچار کمبود اراده یا عدم عقلانیت نباشد، و شاید اقدامات فروشنده هم الزاماً غیراخلاقی نباشد. شاید موضوع از این قرار بوده که ماشین دوم، بر اساس همۀ عوامل مرتبط با آن مقایسه، واقعاً بهتر از ماشین اول بوده، و ماشین سوم هم، بر اساس همۀ عوامل مرتبط با آن مقایسه واقعاً بهتر از ماشین دوم بوده است، ولی با این حال ماشین اول، بر اساس همۀ عوامل مرتبط با آن مقایسه، بهتر از ماشین سوم است.

در این شرایط نمی توان فروشنده را مقصر این دانست که به خریدار ماشین دومی را نشان داده که بهتر از اولی بوده، و همین طور ماشین سومی را نشان داده که بهتر از دومی بوده است. همین طور می توان گفت که مشتری هم فقط به دلایل مناسبی که داشته واکنش نشان داده و به درستی تصمیم گرفته که خرید دومی برایش بهتر از اولی و خرید سومی بهتر از دومی است. البته که اگر اصل انتقال پذیری بهتر از درست نباشد، می توان شرح داد که چرا فرد در نهایت به نتیجه ای رسیده که بدتر از نتیجۀ موجود دیگر بوده است؛ یعنی مثلاً چرا در نهایت ماشین اولی را نخریده است.

برگردیم به والدینی که برترین ها را برای فرزندانشان می خواهند. شاید آن ها فرزندشان را ترغیب نمایند که معلم دبستان گردد که شغلی شریف بوده و مزیت های زیادی هم دارد. اما اگر آن بچه مستعدتر باشد، والدین با خودشان فکر خواهند کرد که زندگی یک استاد دانشگاه بهتر از آن خواهد بود، چرا که هم تدریس را در خود دارد، هم احتیاجمند کار فکری است، و البته احترام و پرداختی بیشتری هم در بر دارد. بعد از آن شاید با خود فکر نمایند که زندگی یک مشاور حقوقی از آن هم بهتر خواهد بود.

در این شغل هم کار فکری وحود دارد، پرداختی بالاتری است، زمان تحصیل کمتری احتیاج دارد و دورنمای شغلی اش هم به مراتب بهتر است. به اینجا که برسند با خود فکر می نمایند که شغل یک مشاور سرمایه گذاری از مشاور حقوقی هم بهتر است، زیرا که مزایای اجتماعی و اقتصادیِ بسیاری دارد که مشاوران حقوقی اصولاً پیروز به کسبش نمی شوند. با وجود همۀ این ها، در نهایت، شاید به نظر آن ها شغل یک معلم مدرسه از یک مشاور سرمایه گذاری بهتر باشد، چرا که اضطراب کمتری دارد، زمان بیشتری برای همراهی با خانواده دارد، می تواند جایی غیر از یک مرکز اقتصادی شلوغ زندگی کند، و چیز های دیگری از این دست.

بیشتر افراد در مواجهه با چنین دوری از انتخاب ها، در پی تفکر دقیق و مشخص برترین زندگی ممکن می فرایند. اصولاً چنین انتخابی باید شامل برترین ترکیب ممکن از مزیت ها و نقائص باشد. اما اکر اگر حق با من باشد، کوشش برای مشخص کردن برترین زندگی برای فرزندان می تواند به شکست ختم گردد. شوربختانه، با توجه به پیچیدگی هنجاری دنیایی که در آن نفس می کشیم، کاملاً ممکن است که در میان مجموعه ای از زندگی ها، اولی بهتر از دومی، دومی بهتر از سومی، و آن هم بهتر از چهارمی باشد، اما در نهایت اولی الزاماً از آخری بهتر نباشد.

چنین امکانی آزاردهنده و گیج نماینده است. این باعث می گردد والدین ندانند کدام راه را به فرزندانشان پیشنهاد نمایند، چرا که در مقابل هر گزینه ای که پیشنهاد می دهند، گزینۀ دیگری وجود دارد که بهتر از آن است. آموختن شیوه زندگی با این حقیقت، اگر بتوان آن را حقیقت نامید، احتیاجمند بازنگری عمیق معنای عقلایی بودن و انتخاب مناسب است.

منبع: ترجمان

مترجم: سید امیرحسین میر ابوطالبی